μαντείο

Ο τόπος όπου κατά την αρχαιότητα πιστευόταν ότι επικοινωνούσε ο θεός με τον άνθρωπο και εξέφραζε τη θέλησή του με χρησμό. Ο θεός επιδοκίμαζε ή αποδοκίμαζε μια πράξη του παρελθόντος, προειδοποιούσε για ένα μελλοντικό γεγονός ή συμβούλευε για την ορθή αντιμετώπισή του, σύμφωνα με την αντίληψη ότι αποτελούσε τον καθοδηγητή της ζωής του ανθρώπου. Τα κυριότερα μ. του ελληνικού κόσμου ήταν αφιερωμένα στον Δία ή στον Απόλλωνα. Ο Δίας Πανομφαίος καθόριζε τις τύχες των ανθρώπων και έστελνε μηνύματα με θεϊκά σημάδια. Ο Απόλλωνας, γιος του και θεός της μαντικής, εμφυσούσε τη μαντική δύναμη στους προφήτες. Η λατρεία του εμφανίστηκε κατά πάσα πιθανότητα στις αρχές της γεωμετρικής περιόδου. Την τέχνη της ερμηνείας των χρησμών κατείχαν οι μάντεις, οι οποίοι συντάσσονταν σε οργανωμένα ιερατεία. Το παλαιότερο ελληνικό μ. ήταν εκείνο του Δία στη Δωδώνη της Ηπείρου, με αρχαιολογικά στοιχεία που πιστοποιούν τη συνεχή χρήση του χώρου από τη νεολιθική περίοδο. Οι πόλεις των Αθηνών και της Σπάρτης υπολόγιζαν πολύ στις προφητείες του και ο Κροίσος του αφιέρωσε πλούσιες δωρεές. Οι ιερείς του μαντείου ήταν γνωστοί με την ονομασία Σελλοί. Αναγνώριζαν στο θρόισμα των φύλλων της ιερής βελανιδιάς την ίδια τη φωνή του Δία, του οποίου τις εντολές μετέφεραν σε όποιον ζητούσε χρησμό. Η θέληση του Δία μεταφερόταν επίσης από τον ήχο που μετέδιδαν χάλκινοι λέβητες κυκλικά τοποθετημένοι γύρω από το ιερό δέντρο, καθώς και από τον ήχο του νερού της πηγής στις ρίζες της βελανιδιάς. Τον 4o αι. π.Χ. χρησιμοποιούσαν και την κληρομαντεία. Εξίσου σπουδαίο για τους Έλληνες ήταν και το μ. του Άμμωνα Δία στη Λιβύη. Οι χρησμοί του ζητήθηκαν από πρεσβείες μεγάλων πόλεων, από πολιτικά πρόσωπα όπως ο Κίμωνας, αλλά και από απλούς ιδιώτες. Οι ιερείς του βάδιζαν με το άγαλμα του θεού στον ώμο, ενώ τους ακολουθούσε πομπή γυναικών που έψελναν. Ο προφήτης αναγνώριζε τη θέληση του θεού από τις ταλαντεύσεις του αγάλματος. Το μ. του Δία στην Ολυμπία δεν είχε ανάλογη δύναμη. Οι μαντικές μέθοδοι που χρησιμοποιούνταν ήταν οι θυσίες ζώων και η ιεροσκοπία. Τα σημάδια στα σπλάχνα του θυσιαζόμενου ζώου αποτελούσαν και την απάντηση (σπλαχνοσκοπία). Τα μ. του Δία επισκιάστηκαν σε φήμη από το ονομαστό μ. του Απόλλωνα στους Δελφούς. Αναφέρεται από τον Όμηρο (Ιλιάδα, Ι’ 404, Οδύσσεια Θ’ 79) και γνώρισε πιθανότατα τη μέγιστη ακμή του στα τέλη του 6ου αι. π.Χ., οπότε και κατακλύστηκε από προσφορές Ελλήνων και ξένων. Οι χρησμοί δίνονταν μόνο την έβδομη ημέρα κάθε μήνα (εκτός από τους χειμερινούς μήνες) και προέρχονταν από την ιέρεια Πυθία, η οποία έπρεπε να είναι απαραίτητα γυναίκα αγνή και από καλή οικογένεια. Αργότερα οι Πυθίες έγιναν τρεις, γιατί πλήθυναν οι αιτούντες χρησμό. Μετά την τέλεση θυσίας έξω από τον ναό και τους καθαρμούς, η Πυθία, ντυμένη με μακρύ ιερατικό χιτώνα, έμπαινε στο άδυτο, έπινε νερό από την Κασσώτιδα πηγή, μασούσε φύλλα δάφνης και ανέβαινε στον τρίποδα, ο οποίος ήταν τοποθετημένος επάνω σε ένα χάσμα του εδάφους απ’ όπου έβγαιναν αναθυμιάσεις οι οποίες βοηθούσαν την έμπνευσή της. Δίπλα της καθόταν ο προφήτης, ο θεοπρόπος, έχοντας γραμμένες τις ερωτήσεις των πιστών που ζητούσαν χρησμό και γύρω του βρίσκονταν οι πέντε ιερείς, γνωστοί ως όσιοι. Οι κινήσεις, τα επιφωνήματα και τα ψελλίσματα της Πυθίας καταγράφονταν από τον προφήτη σε στίχους εξαμέτρου (και από την ελληνιστική εποχή και μετά σε πεζό). Σκόπιμα ο χρησμός είχε διττή ερμηνεία, ώστε να μη θεωρηθεί λανθασμένη η απάντηση του θεού, αν η έκβαση των γεγονότων δεν ήταν αυτή που προέβλεπε. Η έκσταση της Πυθίας και οι τα αίτια που τη δημιουργούσαν αποτελούν ακόμη και σήμερα κάτι το ασαφές. Το 2001, μια ομάδα Αμερικανών επιστημόνων ανακάλυψε ίχνη υδρογονανθράκων (αιθάνιο, μεθάνιο και αιθυλένιο) σε νερά πηγών κοντά στο μαντείο, ουσίες που είναι γνωστό ότι προκαλούν μέθη και παραισθήσεις. Ο σεβασμός και η πίστη στο μ. των Δελφών διατηρήθηκαν επί αιώνες, τόσο από τους απλούς ανθρώπους όσο και από τους ανθρώπους του πνεύματος μέσα και έξω από τον ελληνικό κόσμο. Ο χρησμός του ήταν απαραίτητος για όλα τα πολιτικά ζητήματα και καμιά αποικία δεν ιδρυόταν χωρίς τη συγκατάθεσή του. Κατά τον 6ο αι. π.Χ., το κύρος του κλονίστηκε όταν το μ. χρηματίστηκε από τον Κροίσο για να του δώσει ευνοϊκούς χρησμούς οι οποίοι αποδείχθηκαν λανθασμένοι, όμως η πανελλήνια σημασία του διατηρήθηκε. Άλλα μ. του Απόλλωνα ήταν στα Δίδυμα της Μιλήτου, στην Κλάρο, κοντά στον Κολοφώντα της Μικράς Ασίας, στα Πάταρα της Λυκίας, στις Αβές της Φωκίδας, στο Σπόδιον των Θηβών και στο Ακραίφνιον της Βοιωτίας του Πτώου Απόλλωνα. Ενδεικτικά, το μ. του Τροφωνίου στη Λιβαδειά εφάρμοζε μια περίεργη μέθοδο χρησμοδότησης: ο αιτούμενος χρησμό εκτελούσε θυσία και ο μάντης έκανε τη σπλαγχνοσκοπία. Τη νύχτα κοιμόταν πάνω στο δέρμα του ζώου και την επομένη, αφού έπινε νερό από την πηγή της λήθης και της μνήμης, φορούσε λινό χιτώνα και κατέβαινε από μια σκάλα σε έναν υπόγειο χώρο διαμέτρου περίπου 2 μ. και βάθους 4 μ., και από εκεί, σερνόταν σε μια στενότερη τρύπα, το άδυτο. Η παραίσθηση τον έκανε να βλέπει οράματα του ίδιου του θεού ή να ακούει τη φωνή του. Όταν ανέβαινε επάνω, διηγούνταν στους ιερείς τι άκουσε και τι είδε και εκείνοι το ερμήνευαν. Στο μ. που υπήρχε στο ιερό άλσος της Δήμητρας στην πόλη των Πατρών έριχναν έναν καθρέφτη στο νερό μιας πηγής και σε αυτόν έβλεπαν το μέλλον του ανθρώπου. Στην Αττική, στον έξω Κεραμεικό, στο ιερό του Σκίρωνα, υπήρχε μ. αφιερωμένο στη θεά Αθηνά, το οποίο εφάρμοζε την κληρομαντεία. Η κλήρωση γινόταν με ζάρια, κουκιά, μικρά οστά κ.ά. Στο μ. των Φαρών της Αχαΐας, όποιος ήθελε να συμβουλευθεί τον θεό, άναβε τα λυχνάρια του βωμού μόλις βράδιαζε, έκαιγε λιβάνι, έριχνε ένα νόμισμα και πλησίαζε το άγαλμα του Ερμή και έλεγε στο αφτί του το ερώτημα, κλείνοντας τα αφτιά του. Κατόπιν απομακρυνόταν και άφηνε ελεύθερα τα αφτιά του: ό,τι πρωτάκουγε αποτελούσε την απάντηση. Άλλα μ. στηρίζονταν στη νεκυομαντεία. Σημαντικά νεκυομαντεία υπήρχαν στην Κίχυρο της Θεσπρωτίας και στην Άορνο λίμνη της Κύμης, στο Ταίναρο και στην Ηράκλεια του Πόντου. Σε όλη την αρχαιότητα, τα μ. επηρέαζαν τόσο τον λαό στην καθημερινή του ζωή όσο και τις πόλεις στις ιστορικές τους τύχες. Τον 7o αι. π.Χ. υπήρχαν περίπου εκατό μ. και έως τον 5o αι. π.Χ. το κύρος τους ήταν αναμφισβήτητο. Στα τέλη του αιώνα αυτού, τα διδάγματα των σοφιστών και η ορθολογιστική κριτική επέφεραν τον πρώτο κλονισμό της πίστης απέναντί τους. Ο Θουκυδίδης θεωρούσε πως η μαντική οφείλεται στην αμάθεια. Οι ριζοσπαστικές αυτές αντιλήψεις δεν επηρέασαν το ευρύ κοινό και στα τέλη του 4ου αι. π.Χ. τα μ. γνώρισαν νέα ακμή. Στους αιώνες που ακολούθησαν, η ζωή των μ. ακολούθησε και αυτή τη μοίρα του αρχαίου ελληνικού κόσμου και προσαρμόστηκε στα ρωμαϊκά πρότυπα περί μαντείας. Βλ και λ. μαντική, Δελφοί, Δωδώνη. Άποψη του αφιερωμένου στον Απόλλωνα, μαντείου των Δελφών. Το ξακουστό μαντείο, έδρα της Πυθίας, γνώρισε την μεγαλύτερη ακμή του τον 6ο αι. π.Χ. αλλά το κύρος του διατηρήθηκε επί αιώνες.

* * *

το (AM μαντεῑον, Α ιων. και επικ. τ. μαντήϊον) [μάντης]

ιερός τόπος ή ναός όπου οι θεοί προέλεγαν τα μέλλοντα ή αποκάλυπταν τα άγνωστα με τους ιερείς ή τους μάντεις («το μαντείο τών Δελφών»)

αρχ.

1. χρησμός, προφητεία, μάντευμα

2. ο τρόπος με τον οποίο γινόταν η μαντική

3. στον πληθ. τὰ μαντεῑα

η αμοιβή τού μάντη, τα δώρα που δίνονταν ως αμοιβή σε όσους μάντευαν κάτι.